ASYA -HUN DEVLETİ (BÜYÜK HUN DEVLETİ M.Ö. III. Yüzyıl-M.S. 216)
- Kutsal sayılan ötüken'i başkent yaparak, Orhun ve Selenga nehirlerinin arasındaki alanda yaşadılar.
- Bilinen ilk Türk devletidir.
- Hunlarla ilgili bilgileri Çin kaynaklarında yer almaktadır.
- Teoman ilk hükümdar olarak bilinmektedir. Bu zamanda Orta Asya'da siyasi birlik sağlanmıştır.
- Çinliler, Türk baskılarından korunmak için Dün-ya'nın yedi harikasından biri sayılan "Çin Seddi"ni M,Ö. 214'te yapmışlardır.
- Teoman'ın ölümüyle Mete (Mao-tun) tahta geçti.
- Asya Hunlarının en parlak dönemi Mete Dö-nemi'dir.
- Mete, Çin'i vergiye bağladı. Fakat Çin'e yerleşmedi. ÇünRü Türklerin kalabalık Çin nüfusu içinde kaybolmasından çekindi.
- Geliştirdiği ordu düzeni (onluk sistem) ve devlet teşkilatı, diğer Türk devletlerini etkiledi.
- Onbaşı, Yüzbaşı, Binbaşı rütbeleri günümüzde de kuşanılmaktadır.
- İpek Yolu'nun güvenliğini sağlayıp ticaretin gelişmesine katkıda bulundular.
- Mete'nin ölümünden sonra Çinliler, Hunluların düzenini, entrikalar düzenleyip, Hun saraylarına gönderdikleri Çinli Prensesler aracılığıyla bozdular. Amaçları İpek Yolu'nun denetimini ele geçirme'cti.
- M.S. 48 yılında Hunlar, Kuzey ve Güney Hunları olarak ikiye ayrıldılar. Güney Hunlar Çin hakimiyetine girdi.
- M.S. 216 yılında Hunların tamamı Çin egemenliğine girdi.
- Bir kısım Kuzey Hun boyları Çin egemenliğini tanımayarak M.S. IV. yüzyılda Hazar Denizi ile Aral Gölü arasındaki alanı ele geçirdiler.
- Burada yaşayan Germen kavimlerini yerinden, oynatarak "Kavimler Göçü"ne neden oldular.
AVRUPA HUN DEVLETİ (375- 469)
Kavimler göçü sonrasında Orta Macaristan'da kuruldu. Başkentleri Etzeİburg idi. Devletin kurucusu Karadeniz'in kuzeyinden (Kırım) Avrupa'ya gelen Baia-mir'di.
- En parlak dönemi Atilla Dönemrdir.
- Doğu ve Batı Roma'nın yani sıra diğer Avrupa devletleriyle mücadele ettiler.
- Bizans'ı vergiye bağladı. Gaiya'ya (Fransa) sefer yaptı, 452'de İtalya'ya girdi. Papa'nın ricası üzerine İtalya'dan çekildi. Barış yapıldı. Atilla 453 yılında öidü.
- Hunların nüfusu azdı. Nüfus göçlerle yeterince beslenemedi.
- Atilla'nın oğullan devleti iyi yönetemediler ve bundan sonra diğer Avrupa kavimleri arasında eriyip yok oldular.
- Kültür ve uygarlıkta diğer kavimlere üstünlük sağlayamadılar.
AKHUNLAR (EFTALİTLER)
Türkistan'da kuruldular. Zamanla İran kültürünün tesirine girdiler. Göktürk-Sasani İşbirliği İle yıkıldılar.
GÖKTÜRKLER (KÖKTÜRKLER) (552- 630)
- "Türk" adı İle kurulan İlk Türk devletidir.
- Bumin Kağan'ın Avarların hakanına isyanı ile 552 yılında Ötüken başkent yapılarak kurulmuştur.
- Bumin Kağan kardeşi İstemi Kağanla birlikte .(Doğu-Batı) devleti yönettiler.
- 38 harfli ilk Türk Alfabesini kullandılar.
- Sasanilerle işbirliği yaparak Akhunları (Eftalitler) ortadan Kaldırdılar. Batı Türkistan'ın Türkleşmesinde rol oynadılar.
- Bizans imparatorluğu ile ittifak kurup Sasanilerle mücadele ettiler.
- ipek Yolu'nu denetimleri altına aldılar.
- Mukan Kağan zamanı devletin en parlak dönemi olmuştur.
- 558'de Doğu ve Batı Göktürkler olarak ikiye ayrıldılar.
- Doğu Göktürkler 630 yılında Batı Göktürkler ise 659 yılında Çin egemenliğine girdi.
KUTLUK DEVLETİ (681-745) (II. GÖKTÜRK DEVLETİ)
Göktürklerin Çin hakimiyetine girmelerinden 30 yıl sonra İlteriş Kağan'ın (Kutluk) Çin'e başkaldırması sonucu Göktürkler İkinci defa Kutluk Devleti adıyla kuruldu.
- En önemli hükümdarları Bilge Kağan iie kardeşi Kültigin'dir.
- Vezirleri Tonyukuk'tur. Devlet, bu dönemde kültür, edebiyat v,etarih alanında büyük gelişmeler yaşadı.
- Orhun Anıtları (Yazıtlar) dikildi. Bu yazıtlar Türk tarihi ve edebiyatına ait ilk yazıh belgelerdir.
- Bilge Kağan'dan sonra devlet zayıfladı. Basmii, Karluk ve Uygur Türklerince siyasi hayatları sona erdirildi (745).
UYGURLAR (745-840)
- Hun ve Göktürkierden sonra Orta Asya'da kurulan Türk devletidir. Kutluk Bilge Kül Kağan tarafından kuruldu.
- Yerleşik düzeni benimseyen ilk Türk devletidir.
- Başkentleri Ordubalık (Karabalasagun)tı.
- Kâğıt ve matbaayı Çinlilerden alarak kullandılar.
- 18 harfli alfabe kullandılar.
- Mani dinini benimseyip savaşçılık özelliklerini kaybettiler (Bu din et yemeyi yasaklıyordu).
- Mimaride ileri gitmişlerdir {Saray, manastır ve modern şehirler kurmuşlardır).
- Tarıma çok önem verdiler.
- Önemli ticaret yollar! üzerinde kurulmaları, ticaret hayatını geliştirmiştir.
- Moğolları kültürel yönden etkileyip zamanla Türkleştirdiler.
- Orta oyunu adlı tiyatroyu sahnelemişlerdir. Bando kurmuşlardır.
- 840 yılında Kırgıziar tarafından yıkıldılar.
Alıntıdır
Düzenleme:Ecem AKÇALI
